Bài này tôi sẽ nêu lên một số điểm mà các đạo diễn Việt khi làm phim cần lưu tâm nếu không sẽ rất dễ thất bại về mặt doanh thu, có lẽ sẽ thêm vào một số điểm góp ý, nếu các bạn thấy hợp lý thì có thể tham khảo, nếu không thì các bạn có thể tự đưa ra giải pháp, khi tôi nêu một vấn đề thì không phải là để nhe răng phùng má trợn mắt ra để chửi nhau hoặc cắn xé nhau như một bầy thú, tất nhiên là tôi không nói đến những người có học thức, tóm lại là cứ tùy ý thích của mọi người và hạn chế tranh cãi, nhiều khi tôi cảm thấy nhiều người Việt rất phiền ở chỗ cãi và hạ nhục đối phương thì nhiều mà đưa ra biện pháp tốt để giải quyết vấn đề thì ít, vậy là rất xấu tính nghen.
Bối cảnh lịch sử và khác biệt vùng miền
Chúng ta đều biết là VN ta phát triển từ bắc vào nam, mà phần lớn miền trung và nam thì chỉ hình thành từ vài trăm năm gần đây, và cho đến hiện tại, vì khác biệt vùng miền nên hình thành việc khẩu âm và văn hóa sẽ có những khác biệt ít nhiều, chính ngay ở điểm này, khi các bạn tạo ra một bộ phim quá đậm chất vùng miền thì nó chỉ thích hợp đối với khán giả của vùng miền đó, những khán giả ở vùng miền khác khi xem phim cảm thấy không có “mình” ở trong đó thì sẽ không thích, mà không thích thì sẽ không xem phim, nếu bộ phim của các bạn làm ra có bối cảnh hiện đại thì vấn đề sẽ không lớn, nhưng giả như các bạn làm phim lịch sử thì sẽ thế nào? Trong khi phần lớn dòng lịch sử Việt chỉ tồn tại ở miền bắc?! Nếu làm sát với lịch sử thì chỉ có thể chiếu cho dân miền bắc xem?
Lấy một ví dụ cụ thể, tôi nêu ra để các bạn rút kinh nghiệm chứ không phải có ý gì với bộ phim này nhé, vì tôi sợ nếu không nói thì nhiều người lại rơi vào cái “lỗi” khá oái oăn này, đó là bộ phim HHNS – 2023, khi xem trailer của phim là tôi cảm giác là không muốn đi xem phim, vì cách trình bày không hợp “khẩu vị” và giọng nói quá khác biệt, đó là góc nhìn của tôi – một người miền nam, À! Rào trước một chút, bạn miền nam nào nhảy vào nói là bạn vẫn thích xem là chuyện của bạn nhé, tôi chỉ nêu ý kiến của mình.
Như vậy vấn đề đặt ra là, nếu đạo diễn làm phim “như lịch sử” thì sẽ bị hạn chế người xem – đó là thực tế, còn nếu làm phim không “như lịch sử” thì nhiều “chuyên gia lịch sử” sẽ nhảy vào chỉ trích – dạy dỗ – làm màu – thích thể hiện – nhục mạ lung tung cả lên, nhưng thử hỏi khi phim không đạt mục đích doanh thu hoặc không truyền đạt kiến thức lịch sử với số lượng lớn dân chúng thì các “chuyên gia lịch sử” thích “dạy dỗ” này có giúp ích được gì không? Khi làm phim, điều trọng yếu nhất là phục vụ đối tượng khán giả, nên phải biết được tính cách của họ, họ thích gì, thói quen là gì, như thế nào mới có thể tác động lên cảm xúc của họ, để sau đó tạo ra một bộ phim phù hợp với đại chúng, kéo họ ra rạp xem phim, và qua bộ phim sẽ giúp họ nâng cao kiến thức về chân – thiện – mỹ, hoặc kiến thức lịch sử, hoặc tinh thần yêu nước – yêu gia đình – yêu con người.
Vậy thì giải pháp cho vấn đề này là gì? Việc này phải nhờ vào hệ thống truyền thông, hoặc phải thuyết phục được đại chúng dù xem phim có sự khác biệt mà vẫn yêu thích – điều này cực khó nha, hoặc phải pha trộn chất giọng của nhiều vùng miền khác nhau – cái này thì cần thuyết phục các “chuyên gia lịch sử” để họ hiểu mà không “dạy dỗ” lung tung. Tôi châm biếm các “chuyên gia lịch sử” này vì họ nói thì rất hay và rất giỏi nhưng hiệu quả thực tế lại chẳng mang đến lợi ích gì, họ chỉ biết chạy theo hình thức, trong khi bản chất – linh hồn – bài học lịch sử thì chẳng hiểu chi.
Chuyện này giống như một câu chuyện trong cuốn sách của TQ, chuyện kể rằng có một vị rất giỏi về biện luận, ông ta lý luận con ngựa trắng không phải là con ngựa, không ai tranh luận lại ông ta, nhưng khi ông ta đi qua cổng thành và lính gác cổng đòi tiền qua cổng đối với con ngựa thì ông ta có phải trả tiền cho con ngựa trắng hay không? Lý luận là một chuyện, thực tế lại là chuyện khác. Nói như thế có thể một số người vẫn sẽ cố tình không hiểu, nên tôi nói thẳng, phần đông khán giả có thể không lý luận lại các “chuyên gia lịch sử” nhưng “ông đây không thích thì ông đây sẽ không đi xem phim, làm gì được ông nào!”.
Đối tượng khán giả
Các bạn có biết tại sao những bộ phim do miền nam sản xuất lại đạt được doanh thu rất cao so với những bộ phim do miền bắc sản xuất, và ai muốn thành công về mặt doanh thu đều phải “nam tiến”? Đơn giản bởi vì dân miền nam rất chịu chi cho các hoạt động giải trí. Có nhiều người ví von về tỉ lệ chi tiêu của 4 miền và nó đúng, miền bắc có 10 chi 5, miền trung có 10 chi 2, miền nam có 10 chi 8, miền tây có 10 chi 11 (haha).
Tỉ lệ chi là một chuyện, đối tượng chi lại là chuyện khác, tôi nghe vài người bạn miền bắc nói rằng đối tượng chi của họ rất ít dành cho những hoạt động giải trí thông thường, mà chỉ tập trung vào những thứ như đất đai – nhà cửa – xe sang – hàng hiệu, trong khi miền nam và miền tây thì thích chi cho các hoạt động ăn chơi giải trí như ăn uống – xem phim – hàng tiêu dùng – ca hát – nhậu nhẹt – du lịch. Cho nên những ai hoạt động trong lĩnh vực giải trí và dịch vụ thích “nam tiến” là vậy, nói chung là ai muốn đạt được nhiều lợi ích vật chất thì nên thường xuyên xuôi nam cho dân phía nam quen mặt thì sẽ dễ “thành công” hơn, đặt biệt là các chương trình giải trí trên truyền hình, TT có nhiều Fan cũng từ đây mà ra, chỉ cần dân phía nam yêu thích thì họ sẽ chịu chi.
Cũng vì tỉ lệ và đối tượng chi nên nó cũng có tác động lên bộ phim đó, tôi ví dụ, một bộ phim hay được sản xuất ở miền bắc và phù hợp với văn hóa miền bắc thì cũng chưa chắc đạt được doanh thu cao ở miền bắc chứ đừng nói chi doanh thu ở miền nam, vì dân miền bắc có chịu chi đâu. Trong khi một bộ phim phù hợp với dân miền nam thì sẽ đạt được doanh thu từ tất cả mọi miền, tại sao vậy? Vì hiệu ứng đám đông, trước tiên là dân miền nam sẽ thích bộ phim, họ ào ào đi xem, sau đó thì dân các miền còn lại cũng sẽ ào ào theo sau – chứ hông lẽ ai cũng bàn luận về phim đó mà mình chẳng biết gì?!
Vậy giải pháp nào cho các bộ phim miền bắc hoặc các đạo diễn miền bắc? Truyền thông nên khuyến khích dân chúng mọi miền mà đặt biệt là trung và bắc có thói quen đến rạp xem phim, hoặc trước khi tạo ra một bộ phim thì cố gắng nhắm đến mục đích xuất khẩu, nghĩa là không đi trực tiếp trong quốc nội mà cần sự hỗ trợ của quốc tế, khi có danh tiếng quốc tế thì dễ thành công trong quốc nội – vì đa số dân VN đều sính ngoại, nghĩa là các vị đạo diễn miền bắc nên đi theo hướng nâng cao chất lượng mang tính quốc tế – đây cũng là chính sách của chính phủ khi muốn truyền bá văn hóa VN ra với thế giới.
Cần tách rời sản phẩm điện ảnh và sản phẩm văn học
Về vấn đề này tôi sẽ chép lại bình luận của tôi khi có một bạn đọc nêu ra sự khác biệt giữa nguyên tác văn học và nội dung phim của bộ phim Tro Tàn Rực Rỡ, ai thấy hợp lý thì tham khảo, nếu các ban ngành hoặc các đạo diễn hoặc các chuyên gia (có kiến thức thật) về điện ảnh thấy hợp lý thì nên bàn rộng để công chúng hiểu mà ít tranh cãi hơn, Còn nếu thấy không hợp lý thì cũng không cần tranh luận với tôi làm chi cho mệt, vì tôi không là ai cả.
“Tác phẩm văn học của Nguyễn Ngọc Tư là tác phẩm văn học của Nguyễn Ngọc Tư, còn phim Tro Tàn Rực Rỡ của Bùi Thạc Chuyên là phim của Bùi Thạc Chuyên, nghĩa là Bùi Thạc Chuyên chỉ sữ dụng bối cảnh hoặc một phần cảm hứng từ tác phẩm để dựng thành phim, anh ấy có thể biến đổi ý tưởng theo cách của anh ấy, còn nếu bạn muốn bộ phim hoàn toàn giống như tác phẩm văn học thì bạn có thể yêu cầu Nguyễn Ngọc Tư tự làm đạo diễn và tự dựng phim theo sát ý nghĩa tác phẩm văn học của chị ấy. Bạn hiểu ý tôi không? Cho nên, cùng một câu chuyện trong tác phẩm văn học, sẽ có người dựng thành phim y như nguyên tác, có người sẽ biến đổi nó theo góc nhìn của họ, khi bạn xem một bộ phim, bạn đang xem một câu chuyện hoàn toàn tách biệt, không cần phải biết về tác phẩm văn học đó nói gì, vì phim là một sản phẩm độc lập.
Còn việc đánh giá góc nhìn qua lại giữa phim và tác phẩm văn học thì đó là cá nhân của khán giả, có người thích tác phẩm văn học, có người thích phim. Tóm lại thì Nguyễn Ngọc Tư mượn tác phẩm của chị ấy để thể hiện góc nhìn của chị ấy về cuộc sống, còn Bùi Thạc Chuyên mượn bối cảnh và 1 phần nội dung trong tác phẩm văn học để thể hiện góc nhìn của anh ấy, chúng ta không thể buộc Bùi Thạc CHuyên phải hiểu giống như Nguyễn Ngọc TƯ. Tất nhiên, thông thường thì những người đọc qua tác phẩm văn học không thích bộ phim quá khác biệt với nguyên tác, nhưng như mình nói, phim là một tác phẩm hoàn toàn độc lập, BTC không bị buộc phải theo sát nội dung lẫn góc nhìn của NNT.
Về phần “lấy cảm hứng” hay “chuyển thể tác phẩm” cũng không quan trọng lắm, người duy nhất có quyền quyết định ở đây là nhà văn NNT, nếu NNT không muốn bộ phim được thể hiện nhân vật như vậy thì chị ấy có quyền không để BTC “chuyển thể tác” phẩm của mình, tức việc BTC có quyền biến đổi theo ý anh ấy thì đã qua sự đồng ý của NNT, còn sau đó việc NNT hay người xem có thích sự biến đổi hay không thì là chuyện cá nhân từng người. Việc tôi nói rằng BTC mượn bối cảnh nội dung gì đó là dùng để nói cho bạn hiểu ý tôi muốn nói là giữa tác phẩn văn học và điện ảnh có sự độc lập với nhau thôi, còn việc nó giống nhau thế nào và giống bao nhiêu %, biến đổi bao nhiêu %, và thỏa thuận giữa BTC và NNT như thế nào thì làm sao mà tôi biết được? Tóm lại thì khi bạn xem phim, bạn phải đơn độc đánh giá bộ phim, còn việc so sánh với tác phẩm văn học gốc thì là chuyện khác.”
Sự khác biệt với tác phẩm văn học thì rất dễ xử, nhưng nếu liên quan đến lịch sử thì rất nhạy cảm và phức tạp nên tôi chỉ bàn sơ qua một chút, nói nhiều dễ gây tranh cãi không đáng. Đó là nên có gọc nhìn mở rộng về đề tài lịch sử, hoặc nói chính xác là phim dã sử, lấy ví dụ phim Hero (2002) của Trương Nghệ Mưu, trong lịch sử TQ thì chúng ta chỉ biết có Kinh Kha hành thích Tần Thủy Hoàng, làm gì có Tàn Kiếm hoặc Vô Danh, sau khi bộ phim được sản xuất thì chả ai rảnh rỗi nhảy vào bảo là lịch sử không có Tàn Kiếm và Vô Danh thì mang vào phim làm gì! Nhưng nếu một phim như vậy được sản xuất ở VN thì lại khác, sẽ có nhiều “chuyên gia lịch sử” nhảy vào la ó từa lưa.
Cái này tôi nghĩ là truyền thông cũng nên làm rõ cho mọi người hiểu để tránh xẩy ra những tranh cãi vô nghĩa, phim dã sử có thể thêm thắt chút đỉnh, miễn là không làm sai lạc một số điểm mấu chốt của lịch sử, không gây hiểu nhầm về văn hóa Việt và văn hóa ngoại ban, không gây tổn hại đến lợi ích quốc gia dân tộc, không đi ngược lại với chính sách nhà nước…, còn lại thì có thể để cho sự sáng tạo bay cao, không nên quá bó buộc trong một khuôn khổ nhất định. Tôi lấy tác phẩm dã sử Tầm Tần Ký của TQ để ví dụ, à! Nhắc nhiều về TQ không có ý gì khác nghen, vì nó tương đối quen thuộc với nhiều người; trong tác phẩm này thì hướng đi và thời điểm lịch sử của Tần Thủy Hoàng vẫn giữ nguyên, nhưng nguyên nhân để thúc đẩy câu chuyện lại bị biến đổi trở nên rất thú vị, và chả ai ngu dại mà đi tranh cãi về sự tồn tại của Hạng Thiếu Long, ngược lại, nhờ có nhân vật này mà khán giả lại càng quan tâm hơn diễn biến mấu chốt lịch sử thời Tần Thủy Hoàng.
Học hỏi kinh nghiệm từ đâu?
Về điểm này thì tôi phải nói ra một điều cực kỳ nhạy cảm mà phần lớn đều ngại nói, đó là nền điện ảnh VN trong quá khứ thật sự không có gì hoặc cực ít điều để học hỏi, tự tôn dân tộc là một chuyện, nhưng để phát triển lại là chuyện khác. Tôi lấy ví dụ về chữ viết của VN, quá khứ khi bị TQ đô hộ thì chúng ta dùng chữ Hán, sau khi giành được độc lập thì chúng ta “sáng tạo” ra chữ Nôm, thứ chữ viết này dựa trên cơ sở là chữ Hán rồi thêm thắt này nọ thành chữ Nôm, nó còn phức tạp hơn chữ Hán nên không phổ biến rộng rãi được; đến thời Pháp thuộc, Pháp muốn truyền bá tiếng Pháp và chữ Pháp, việc này rất khó, muốn người Việt chấp nhận thì phải tạo ra thứ chữ viết phù hợp với dân tộc Việt, cho nên các tu sĩ người Bồ Đào Nha mới tạo ra chữ Việt bằng ký tự La Tinh theo phương pháp khoa học là “nói sao viết vậy”, cho nên chữ Việt là của người Việt nghen, dù người sáng tạo ra nó là người Bồ Đào Nha, cũng giống như chiếc áo dài VN là của người VN dù nhà thiết kế là người Nhật.
Cần phân biệt giữa việc sữ dụng “nguyên liệu” nước ngoài để sáng tạo ra sản phẩm thuần Việt thì khác với sao chép nguyên si sản phẩm của nước khác về dùng rồi bảo là sản phẩm thuần Việt. Nó cũng giống như việc ngày xưa cha ông chúng ta dùng chữ Hán rồi bảo là chữ Hán cũng là chữ Việt vì cha ông chúng ta đã dùng nó, đó là tầm bậy; trong khi đó chữ Việt ngày nay mặc dù dùng ký tự La Tinh nhưng đúng là chữ của người Việt, bản chất hoàn toàn khác biệt với chữ viết của bất kỳ quốc gia nào, đây mới là sự sáng tạo. Nói dài dòng vậy để hạn chế một số người muốn tranh cãi vô nghĩa hen.
Trở lại vấn đề, muốn phát triển thì phải biết học hỏi tinh hoa khắp nơi trên thế giới, tôi sẽ đưa ra vài gợi ý để các bạn tham khảo. Về diễn xuất của diễn viên thì chất lượng tốt để học hỏi là các diễn viên Hongkong thập niên 80-90, hoặc sự nam tính của những diễn viên Nam của Ấn, đừng học của TQ hay Hàn, diễn viên nam của 2 nước này quá yếu đuối và giả tạo, không có bản lĩnh đàn ông và khác biệt với bản chất người Việt. Về “thể hiện, không kể” thì có thể học hỏi ở các bộ phim của Ấn, nhưng không nên thái quá và làm màu như họ, chủ yếu học cách mà họ tạo ra cảm xúc đối với khán giả. Về trang phục – bối cảnh – văn hóa thì càng thuần Việt càng tốt, nếu có pha thêm yếu tố của nước khác thì nhớ cẩn thận để tránh hiểu lầm, mà nếu có pha thì nhớ pha cho đều, ví như phim miền nam thời Pháp thuộc, 50% thuần Việt, 10 % Tàu, 10 % Pháp, 10 % Campuchia, 10 % Mã Lai, 10 % các quốc gia khác khi họ đến thuộc địa của Pháp để buôn bán, chỉ cần như vậy thì chả ai phải lên tiếng phản đối bộ phim.
Về cái “chất” hành động – cái này quan trọng nghen, vì nó bắt đầu trở thành xu hướng của điện ảnh thế giới trong hiện tại và tương lai, đó là sự trở lại của phong cách phim Cowboy nhưng khác biệt bối cảnh, lấy ví dụ như phim John Wick và Max Điên hoặc mấy bộ phim sát thủ này nọ; bối cảnh huyền bí độc lạ.
Cách tránh được những tranh cãi lung tung vô nghĩa khi bạn muốn sáng tạo cốt truyện
Ôi trời ơi! Vấn đề này Chí Blog giải quyết nhanh như ăn cháo luôn, chỉ cần đầu bộ phim bạn ghi dòng chữ: “CÂU CHUYỆN TỪ MỘT THẾ GIỚI SONG SONG NÀO ĐÓ”, vậy là xong! Ai thích thì nhảy vào mà cãi, có cãi được không ? Ê! Đây là thế giới song song nha bạn, nếu bạn muốn tranh luận thì bạn làm ơn đưa ra bằng chứng là những thế giới song song khác không có thứ này đi! Người phản đối cứng họng hen, nhưng nhớ có sáng tạo thì phải tìm cách hợp lý hóa nó, ví dụ như tôi có thể viết về thời kỳ vua Hùng nhưng vua Hùng mặc bộ giáp như của Người Sắt và xài điện thoại di động, chỉ cần thêm vào chi tiết là người thời đó phát hiện ra một căn cứ của người ngoài hành tinh và khám phá ra cách sữ dụng những dụng cụ của họ, ai muốn tranh luận thì tìm người ngoài hành tinh mà tranh luận! Đây là một gợi ý để các biên kịch và đạo diễn dựa vào để sáng tạo, nhưng nhớ là phải làm sao hợp lý hóa cho khán giả tin nha.
……………
Tôi nghĩa bài viết đến đây là đủ, tôi cũng mệt quá rồi, khi nào có thêm ý tưởng khác sẽ viết bài, nhớ đọc thêm các bài Bàn Về Điện Ảnh và các bài review khác của tôi, nó sẽ giúp ích cho các bạn rất nhiều, và nhớ tài trợ về tài chính cho Chí Blog thể tôi tích cực viết bài hơn.
OCB – ngân hàng phương đông, tk: 0003100008898001, NGUYỄN MINH CHÍ, chi nhánh Thủ Đức
Chí Blog có kịch bản phim điện ảnh, ai mua không?
Bàn về điện ảnh: thuần Việt – hiện sinh – đạo tự nhiên
Bàn về điện ảnh: văn hóa Việt, tìm bản sắc, đừng màu sắc
Bàn về điện ảnh: cách làm phim lịch sử Việt
Bàn về điện ảnh: phong cách đánh trận cho phim lịch sử
Bàn về điện ảnh: cách tạo trang phục cho phim lịch sử VN
Bàn về điện ảnh: Kế hoạch phát triển điện ảnh Việt
Bàn về điện ảnh: phân tích khán giả trẻ “trâu” VN
Bàn về điện ảnh: biên kịch, đạo diễn, diễn viên nhiễm độc thế nào?
Bàn về điện ảnh: lỗi tư duy trong kịch bản phim Việt
About Author
